Tôi ở Tây Nguyên đã gần bốn mươi năm. Nhiều người đã ở đến vài thế hệ chả nói gì mà mình mới bốn mươi năm đã gào tướng lên, nhưng quả là, mỗi ngày ở là một ngày khôn. Tôi ở đấy, vừa như khách thể lại vừa như chủ thể, nên lượm lặt được nhiều và học hỏi được cũng không ít

Những cái đang viết, nói, hiểu về Tây Nguyên giờ, có nhiều cái đúng nhưng cũng nhiều cái chưa chính xác. Có những cái sai do nhận thức, do suy diễn, do sự hiểu biết có hạn, nhưng cũng có những cái sai do mặc định, do thói quen.

Ví dụ cứ nói tới Tháng ba Tây Nguyên là người ta lại nói “Tháng ba mùa con ong đi lấy mật”.

Sai bét nhiều thứ.

Đấy là một câu trong bài hát “Tháng ba Tây Nguyên” của nhạc sĩ Văn Thắng phổ thơ Thân Như Thơ. Bài hát một thời cực kỳ nổi tiếng, cứ nhắc tới Tây Nguyên là người ta nhắc tới nó, và nhắc tới nó thì người ta nhớ “mùa con ong đi lấy mật”.

Nhưng té ra có mấy điểm bị “mặc định”.

Thứ nhất là ong không đi lấy mật, mà nó đi lấy phấn hoa về làm mật. Nếu ong đi lấy mật được rồi thì nó còn làm mật làm gì nữa? Từ phấn hoa thành mật là một chu trình thần thánh của loài ong để loài người phải xuýt xoa kinh ngạc, về khả năng... chế biến thực phẩm, khả năng kiến trúc (làm tổ, nghe nói các kiến trúc sư học bò ra để... bắt chước ong xây tổ).

Và như thế thì, tất cả các mùa có hoa nở thì ong đều đi lấy phấn hoa chứ không chỉ tháng 3.

Mùa hoa cà phê

Ai chịu khó tìm hiểu thì biết, khí hậu Tây Nguyên chia làm hai mùa rất rõ rệt, chỉ hai mùa thôi, là mùa khô và mùa mưa. Mùa khô thường từ tháng 10 năm trước tới tháng 3 năm sau. Và, cũng là một điều hết sức dễ hiểu, chỉ mùa khô thì hoa mới nở được, dù nó khá khô khát, còn mùa mưa thì chịu. Hoa Dã quỳ Tây Nguyên đẹp nhất là vào khoảng tháng 10, tháng 11. Giáp Tết âm lịch là dã quỳ bắt đầu tàn, chuẩn bị bung lá đón mùa mưa.

Loài hoa mà ong lấy về và làm mật ngon nhất, quý nhất, là hoa cây sâm Ngọc Linh. Nó chỉ có ở đỉnh Ngọc Linh quanh năm mây phủ. Giờ đã rất hiếm loại này, bởi sâm Ngọc Linh giờ cũng cực hiếm. Hoa trắng là thứ cũng được ong ưa chuộng, và nghe nói mật thứ hoa này cũng tốt. Nó là một loài cây có bông hoa trắng nở đầy thảo nguyên, lá cây hăng và hơi giống cây cộng sản, người ta hay dùng để cấm máu và chữa đau bụng.

Người Tây Nguyên bản địa không nuôi ong, mà họ đi lấy ong rừng. Gọi bắt ong cũng không đúng, vì ong không bị bắt. Họ đi lấy mật ở các tổ ong trong rừng, bằng cách đuổi ong đi, rất nhẹ nhàng. Và ong sẽ đi làm tổ ở nơi khác.

Thường khi vào rẫy, vào rừng, họ gặp các tổ ong trên cây. Ai gặp đầu tiên thì tức là của người ấy. Chỉ cần đánh dấu lại bằng những ký hiệu thô sơ, báo rằng đã có người thấy nó rồi, là tổ ong ấy không bị ai lấy nữa. Đợi đến khi tổ ong ấy đầy mật thì chủ nhân, tức người phát hiện ra đầu tiên ấy, đến lấy. Rất nhẹ nhàng, họ leo lên dùng khói xua ong.

Leo cây là sở trường của người Tây Nguyên, mới nhất tôi chứng kiến hai người đàn ông Jrai được một bà chủ quán Mì Quảng ở đường Nguyễn Du, Pleiku thuê lấy tổ ong trước cửa quán, mà trước đấy tôi vận dụng hết mối quan hệ để tìm hiểu xem cơ quan nào ở thành phố có chức năng lấy tổ ong để nó khỏi đốt người, liên tục cả tuần không được câu trả lời, chủ quán bèn đi thuê, và rất gọn ghẽ, nửa tiếng là xong, dù cái cây rất cao, và tổ ong bằng cái thúng trên tận ngọn cây. Giờ thì còn áo mưa hoặc màn trùm người, ngày xưa họ nhõn cái khố, mà có khi cũng... tụt luôn ra cho dễ leo, thế mà chả làm sao, một ngày họ leo và lấy hàng chục tổ mật như thế, đựng vào những quả bầu khô, mang về cất dùng dần.

Bên mái nhà rông Tây Nguyên.

Giờ thì mật ong rừng rất hiếm bởi nhiều lý do. Một là... rừng hết. Rừng hết thì hoa rừng cũng không còn, thậm chí chỗ cho ong làm tổ cũng chả có. Thứ hai, thấy tổ nào, dù mới nhu nhú, dù mới có vài giọt mật, thì cũng lo mà lấy, bởi mọi sự đánh dấu công nhận sở hữu cũng đều vô nghĩa khi mà ngay cửa nhà khóa mấy lần cũng vẫn mất. Nói lại bảo... nói xấu, nhưng từ khi có người Kinh lên “ở cùng” người Tây Nguyên thì nạn mất trộm mới... phát triển. Thế nên mật ong rừng nếu có, cũng là mật non, chưa kể, rất nhiều mật ong rừng mà... không phải rừng, được bán tràn lan, không biết đường nào mà lần.

Chỉ người Kinh mới biết nuôi ong lấy mật. Thực ra thì, phàm là mật ong đều tốt. Tuy thế mật ong rừng thì chất lượng tốt hơn. Dân dùng mật giờ chỉ thích mua mật ong rừng, và đặt những người ở “gần rừng” mua mật ong rừng. Tôi đã từng thấy những người dân Tây Nguyên gùi mật ong rừng đi bán, nhưng lại là... ong nuôi, họ lấy của những người Kinh nuôi ong thả.

Một thợ nuôi ong cam đoan với tôi, nói ong được cho ăn đường là không chính xác, đường đâu mà cho ong ăn. Nhưng một người khác lại lập luận: Thế mùa mưa các ông nuôi ong thì ong lấy phấn hoa ở đâu? Không đường thì phải một cái gì đấy - tương - đương - đường, chứ chả lẽ để ong chết à, nhất là đường bây giờ rẻ hơn... muối.

Chả biết đằng nào mà lần, nhưng trên thị trường vẫn đang có cả mật ong rừng lẫn ong nuôi.

Nói thêm về bài hát. Theo nhạc sĩ Nguyễn Thụy Kha thì nhạc sĩ Văn Thắng chả lấy một chữ nào trong bài thơ “Tháng ba Tây Nguyên” của nhà thơ Thân Như Thơ cả, mà ông lấy ý, lấy hồn trong cả chùm thơ của Thân Như Thơ, thế nhưng ông vẫn rất trân trọng ghi rõ, từ đầu và cho đến giờ, "Nhạc: Văn Thắng, Thơ: Thân Như Thơ". Một sự trung thực và tôn trọng nhau đáng nể.

Và bài hát ấy vẫn hay, vẫn đúng, chỉ người dẫn lại và mặc định “Tháng ba mùa con ong đi lấy mật” là... chưa chuẩn...